Αρεόπολη, Δίκτυο Μουσείων Μάνης, Πύργος Πικουλάκη

Ο Πύργος Πικουλάκη στην Αρεόπολη αποτελεί έναν από τους σταθμούς του Δικτύου Μουσείων Μάνης.

ΠΗΓΗ: http://www.arttravel.gr/proorismoi_europh_ellada_manh/article/8797/mouseio-purgou-pikoulakh

ΠΗΓΗ: http://www.kedesign.gr/index.php?category_id=74&subcategory_id=182&subsubcategory_id=192&template=portfolio&language=gr

 Το Βυζαντινό Μουσείο Μάνης στεγάζεται στον Πύργο Πικουλάκη στην Αρεόπολη, δίπλα στον ναό του Αγίου Ιωάννη, και αποτελεί έναν από τους σταθμούς του "Δικτύου Μουσείων Μάνης". Το συγκρότημα είναι μια οχυρή μανιάτικη κατοικία, με πύργο και πυργόσπιτο, των προεπαναστατικών χρόνων δωρεά του Ιωάννη Πικουλάκη στο Δημόσιο. Στον Πύργο Πικουλάκη η μόνιμη έκθεση έχει θέμα τις "Ιστορίες θρησκευτικής πίστης της Μάνης" και αναπτύσσεται σε δύο θεματικές ενότητες :

Α)"Εμφάνιση και εδραίωση του Χριστιανισμού" στο ισόγειο 

  Η πρώτη ενότητα αναφέρεται στην εμφάνιση και τη σταδιακή διάδοση και εδραίωση του χριστιανισμού στη Μάνη την βυζαντινή περίοδο (330-1453 μ.Χ.). Η εμφάνιση του Χριστιανισμού αντιπροσωπεύεται με ανασκαφικά ευρήματα από ερειπωμένες παλαιοχριστιανικές βασιλικές (5ου-6ου αιώνα) που έχουν εντοπιστεί στα παράλια της Μάνης (Γύθειο, Τηγάνι, Κυπάρισσο).  

 
Πεσσίσκοι τέμπλου του 5ου αιώνα με ανάγλυφο μονόγραμα του Χριστού και άμπελο από τον Κυπάρισσο. 

Μαρμάρινο επίθημα του 6ου αιώνα με ίχνη βάσης αγάλματος από το Γύθειο. 

ΠΗΓΗ: http://www.kedesign.gr/index.php?category_id=74&subcategory_id=182&subsubcategory_id=192&template=portfolio&language=gr

ΠΗΓΗ: http://e-lignos.com/mousio-pirgou-pikoulaki-areopoli/

 

ΠΗΓΗ:http://collections.culture.gr/ItemPage.aspx?ObjectID=2770&LocationID=26&MainKindID=0&KindID=0&periodstring=0
Ταφικά ευρήματα του 6ου αιώνα από τη βασιλική στον οχυρωμένο οικισμό στο Τηγάνι. Γυάλινο μυροδοχείο, γυάλινες χάντρες, δαχτυλίδι με παγώνι (σύμβολο του παραδείσου) τεχνική χυμευτική ή cloisonne και σταυρός λειψανοθήκη με ίχνη υφάσματος στην επιφάνεια.  Ευρήματα από το Τηγάνι αποτελούν μέρος της μόνιμης συλλογής μικροτεχνίας του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου στην Αθήνα.

Η εδραίωση του Χριστιανισμού αντιπροσωπεύται από μαρμάρινα γλυπτά από ναούς της μεσοβυζαντινής περιόδου (843-1204 μ.Χ.). Στη Μάνη σώζονται τα περισσότερα μεσοβυζαντινά γλυπτά (55 μαρμάρινα τέμπλα) από κάθε άλλη περιοχή της Ελλάδας. Σημαντικοί γλύπτες της εποχής είναι ο Νικήτας (1075: επιγραφή στον Άγιο Θεόδωρο Μπάμπακα) και ο Γεώργιος (1079: επιγραφή στη μονή Φανερωμένης στα Φραγκουλιάνικα Δρυάλου) (Δρανδάκης,2002).  

ΠΗΓΗ: http://e-lignos.com/mousio-pirgou-pikoulaki-areopoli/

Μαρμάρινο τέμπλο του 12ου αιώνα από τον ερειπωμένο ναό του Άγιου Ιωάννη "στου Κοράκη" της Μίνας

Β) "Η Εκκλησία: τόπος λατρείας - χώρος επικοινωνίας" στον όροφο

  Η δεύτερη ενότητα επιχειρεί να προβάλλει τα βασικά χαρακτηριστικά του χριστιανικού ναού, που ως δημιούργημα - με την αρχιτεκτονική του μορφή και τη ζωγραφική του διακόσμηση - συνοψίζει το δόγμα της πίστης και παράλληλα αποτελεί χώρο επικοινωνίας για την κοινότητα των πιστών, που συγκεντρώνονται εντός του για την άσκηση της λατρείας.

Βυζαντινή περίοδος (330-1453 μ.Χ.)

ΠΗΓΗ:http://www.kedesign.gr/index.php?category_id=74&subcategory_id=182&subsubcategory_id=192&template=portfolio&language=gr

Τμήμα βυζαντινού άμβωνα από τη βασιλική στο Τηγάνι. 

 Μαρμάρινη αφιερωματική επιγραφή αξιωματούχου με τον τίτλο του Κόμητος από τη βασιλική στο Τηγάνι, που ενισχύει την άποψη ότι εκεί ήταν το στρατιωτικό και διοικητικό κέντρο της περιοχής, γνωστό από τις βυζαντινές γραπτές πηγές ως  κάστρο της Μαΐνης.   

ΠΗΓΗ:http://collections.culture.gr/SearchItems.aspx?LocationID=26&periodstring= 

Ο εκπληκτικός πλούτος σε τοιχογραφίες των εκκλησιών της Μάνης αντιπροσωπεύεται με δύο αποτοιχισμένες βυζαντινές τοιχογραφίες του 13ου αιώνα με τον Ιωάννη τον Πρόδρομο από τον ναό του Αγίου Παντελεήμονα στους άνω Μπουλαριούς και τα Εισόδια της θεοτόκου από τον ναό της Κοίμησης της Θεοτόκου "στου Κοράκη" της Μίνας. 

Μεταβυζαντινή περίοδος (1453-1830 μ.Χ.)

ΠΗΓΗ:http://www.kedesign.gr/index.php?category_id=74&subcategory_id=182&subsubcategory_id=192&template=portfolio&language=gr

Σταυρός τέμπλου του 18ου αιώνα από τον ναό του Αγίου Νικολάου στο Λιμένι, δωρεά της οικογένειας των Μαυρομιχαλαίων. Η ξυλογλυπτική εκκλησιαστική τέχνη άνθησε στην Μάνη την μεταβυζαντινή περίοδο (17ο-19ο αιώνα). Στη μεσσηνιακή Μάνη σώζονται 28 ξυλόγλυπτα τέμπλα αυτής της περιόδου, ενώ στη λακωνική Μάνη τα τέμπλα ήταν κτιστά  με ξύλινο μόνο το σταυρό στην κορυφή (Γερμανίδου,2004). Εξαίρεση αποτελεί το τέμπλο της μονής Ντεκούλου στο Οίτυλο.   

Δεσποτική εικόνα τέμπλου του 178; με τον Ιωάννη τον Πρόδρομο, αντιμήνσιο του 1748, παλαίτυπο Πεντηκοστάριο του 1681 από τη συλλογή της Ιεράς Μητρόπολης Γυθείου και Οιτύλου.

Εικόνα του 1865 της Ζωοδόχου Πηγής αφιέρωμα των υποδηματοποιών της Αρεόπολης και ποτήριο μεταλήψεως του 18ου αιώνα από τη συλλογή του ναού των Ταξιαρχών Αρεόπολης.

ΠΗΓΕΣ:

• http://collections.culture.gr/SearchItems.aspx?LocationID=26&periodstring=  
• http://www.tap.gr/tapadb/components/com_jshopping/files/demo_products/084_MAN_MANH_W.pdf 
•  Ο κατάλογος του μουσείου Πύργος Μούρτζινων. Αρ.1. Δίκτυο Μουσείων Μάνης. Μανιάτικοι οικισμοί, 2004, Αθήνα.
• Ο κατάλογος του μουσείου Πύργος Πικουλάκη. Αρ.2. Δίκτυο Μουσείων Μάνης. Ιστορίες θρησκευτικής πίστης στη Μάνη, 2005, Αθήνα.
• Επιστημονικό συμπόσιο στη μνήμη Νικολάου Β. Δρανδάκη για τη βυζαντινή Μάνη (πρακτικά), Σπάρτη 2008-2009.
• Γερμανίδου Σ., (2004) "Η ξυλογλυπτική στους οικισμούς του δυτικού Ταϋγέτου" στο συλλογικό έργο Με Πίστη και Φαντασία. Εκκλησιαστικά Ξυλόγλυπτα του Δυτικού Ταϋγέτου (σ.26-49), Αθήνα.
•  Δρανδάκης Ν., (2002) Βυζαντινά γλυπτά της Μάνης, Αθήναι.

ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ:

Ώρες Λειτουργίας :  

08:30-15:30, Τρίτη κλειστά

Περισσότερες πληροφορίες:

• http://odysseus.culture.gr/h/1/gh155.jsp?obj_id=183
• https://www.culture.gr/el/service/SitePages/view.aspx?iiD=2710 

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΓΙΑ ΣΧΟΛΙΚΕΣ ΟΜΑΔΕΣ: 

ΠΗΓΗ: http://www.apela.gr/article/110599/giortasan-tin-diethni-imera-mouseion-sto-mouseio-purgou-pikoulaki-stin-areopoli

"Κύριε βοήθει... Όψεις και εκφράσεις λατρείας και πίστης στη Μάνη"

 Εκπαιδευτικό πρόγραμμα συνολικής διάρκειας 45 λεπτών για ολιγομελείς σχολικές ομάδες των δύο τελευταίων τάξεων της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης και όλων των τάξεων της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης μπορεί να πραγματοποιηθεί σε όλη τη διάρκεια του έτους τις ώρες λειτουργίας του μουσείου μετά από συνεννόηση με την Εφορεία Αρχαιοτήτων Λακωνίας. Για την διευκόλυνση των εκπαιδευτικών και την προετοιμασία της επίσκεψης, η Εφορεία εκπόνησε και παρέχει τον εκπαιδευτικό φάκελλο του προγράμματος.

Δείτε - Κατεβάστε τα σχετικά αρχεία ΕΔΩ και ΕΔΩ.

Έντυπο μαθητή

Έντυπο εκπαιδευτικού

ΣΥΝΔΕΣΜΟΙ: 

• ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ: 

- http://www.yppo.gr/0/gindex.jsp 

• Ψηφιακές Συλλογές: 

- http://collections.culture.gr/SearchItems.aspx?LocationID=26&periodstring=

• Πολιτιστική Χορηγία: 

- http://www.culture.gr/el/citizen/SitePages/sponsorship.aspx

• ΟΔΥΣΣΕΥΣ:

 --http://odysseus.culture.gr/

• ΕΦΟΡΕΙΑ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΛΑΚΩΝΙΑΣ:

- http://www.culture.gr/el/ministry/SitePages/viewyphresia.aspx?iID=1664

• ΔΗΜΟΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΑΝΗΣ:

- http://www.anatolikimani.gov.gr/

• ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ & ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ - ΑΘΗΝΑ:

- http://www.byzantinemuseum.gr/

• ΜΟΥΣΕΙΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ - ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ: 

- http://www.mbp.gr/

ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ ΜΑΝΗΣ

• Σπήλαιο και μουσείο Διρού:

- http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=1405 

• Πύργος Μούρτζινων -Τρουπάκηδων -Καρδαμύλη: 

-http://odysseus.culture.gr/h/1/gh151.jsp?obj_id=14681

• Αρχαιολογικό Μουσείο Μεσσηνίας:

- http://archmusmes.culture.gr/

Ντοκιμαντέρ "ΜΑΝΗ ΟΙ ΑΚΡΙΤΕΣ ΤΩΝ ΑΓΓΕΛΛΩΝ" 2005

    Η αναστήλωση του βυζαντινού ναού (12ος αιώνας) του Αγίου Πέτρου στην Καστάνια της μεσσηνιακής Μάνης πήρε το Βραβείο Europa Nostra το 2016 [1]. Ο βυζαντινός ναός αναστηλώθηκε το χρονικό διάστημα, από τον Ιούνιο του 2013 έως τον Οκτώμβριο του 2014 με δωρεά 447.400 ευρώ του Θανάση και της Μαρίνας Μαρτίνου [2].

---

[1] http://www.europanostra.org/awards/183/
[2] http://www.yppo.gr/5/g5121.jsp?obj_id=57633
http://www.ellet.gr/sites/default/files/i_n_ag.petrou_sign.pdf 

Ο καθοριστικός ρόλος των δωρητών χτες και σήμερα και μία νέα μορφή χρηματοδότησης η Πολιτιστική Χορηγία

ΟΙ ΔΩΡΗΤΕΣ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΚΑΙ 

ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΣΤΗ ΜΑΝΗ

Στη Λακωνική και Μεσσηνιακή Μάνη έχουν καταγραφεί 1800 ναοί βυζαντινών και μεταβυζαντινών χρόνων. Κάθε γένος είχε τη δική του εκκλησία, ενώ οι ενοριακοί ναοί αρχίζουν να κτίζονται από τις αρχές του 19ου αιώνα. Πολλοί από αυτούς τους ναούς διατηρούν επιγραφές, λαξευμένες σε γλυπτά ή ζωγραφισμένες στις τοιχογραφίες, που μας πληροφορούν για τους κτήτορες – δωρητές. Ενώ διατηρούνται και εννέα τοιχογραφικές απεικονίσεις κτητόρων-δωρητών από το 10^ο έως τον 19^ος αιώνα μ.Χ. (Εικόνα 1).

ΠΗΓΗ: http://naoistimani.blogspot.gr/p/blog-page_838.html

Εικόνα 1: Άγιος Νικόλαος Έξω Νύφι, παράσταση δωρητών σε τοιχογραφία του 1284/85

 (Αγρέβη, 2008-9)

Οι δωρητές ήταν επίσκοποι, ιερείς, μοναχοί, άρχοντες και απλοί ιδιώτες. Από τον 11^ο αιώνα εμφανίζονται οι συλλογικές δωρεές, με μεγάλη συμμετοχή του πληθυσμού, που διαδίδεται τον 13^ο αιώνα έως τα μεταβυζαντινά χρόνια αποτελώντας καθολική έκφραση θρησκευτικότητας και προσωπικής ευλάβειας των πιστών (Αγρέβη,2008, Αλμπάνη,2004, Διαμαντή,2010, Καλοπίστη–Βέρτη,2005, Μέξια,2011).

ΟΙ ΔΩΡΗΤΕΣ ΣΗΜΕΡΑ ΣΤΗ ΜΑΝΗ

Χαρακτηριστικές περιπτώσεις δωρεών στην περιοχή της Μάνης στην εποχή μας αποτελούν τρία διατηρητέα κτίρια που έχουν διαμορφωθεί σε μουσεία [Πύργος Πικουλάκη (Αρεόπολη) (Εικόνα 8), Πύργος Μούρτζινων-Τρουπάκηδων (Καρδαμύλη), Πύργος Τζανετάκη (Γύθειο)]. 
Επίσης με δωρεές έχουν πραγματοποιηθεί εργασίες συντήρησης σε μνημεία της Λακωνικής Μάνης (Διαμαντή,2008-9,σ.47,48,51,53) και μελέτες αναστήλωσης:

ΠΗΓΗ: http://naoistimani.blogspot.gr/p/blog-page_3.html
Εικόνα 2: Μεταμόρφωση του Σωτήρα Γωνέα, μεταβυζαντινός, μετά την αναστήλωση

•    Με την οικονομική συνεισφορά του γαλλικού κράτους με πρωτοβουλία του Philippe Lesiére (ζωγράφος) και της Valentine Siantrá (Γαλλίδας φοιτήτριας της Σορβόνης το 1988) και την υλική και προσωπική προσφορά του προέδρου κ. Μιχαλάκου και των κάτοικων της κοινότητας του Κότρωνα στερεώθηκε και αποκαταστάθηκε ο Άγιος Γεώργιος, η Κοίμηση της Θεοτόκου και η Μεταμόρφωση του Σωτήρα στη Γωνέα (Εικόνα 2).

ΠΗΓΗ: http://naoistimani.blogspot.gr/p/blog-page_1.html
Εικόνα 3: Άγιος Νικόλαος στο συνοικισμό Αγίου Γεωργίου Μίνας, μεταβυζαντινός, μετά την αναστήλωση

•  Με την δαπάνη του Πολιτιστικού Συλλόγου Μίνας ανακατασκευάστηκε η καμάρα που είχε καταρρεύσει, έγιναν αρμολογήματα και η διαμόρφωση του περιβάλλοντα χώρου του Αγίου Νικολάου στο συνοικισμό Άγιος Γεώργιος Μίνας (Εικόνα 3).

ΠΗΓΗ: http://naoistimani.blogspot.gr/p/blog-page_577.html

Εικόνα 4: Παναγίτσα Καλύβια Γυθείου, μεταβυζαντινός, μετά την αναστήλωση

•  Με δαπάνη της οικογένειας Λαζαράκου έγιναν αναστηλωτικές εργασίες και συντήρηση των τοιχογραφιών στην Παναγίτσα στα Καλύβια Γυθείου (Εικόνα 4).
• Με τη συνδρομή ευγενούς δωρητή από τη Γαρδενίτσα έγιναν εργασίες συντήρησης των τοιχογραφιών στη Μεταμόρφωση του Σωτήρα.

ΠΗΓΗ: http://naoistimani.blogspot.gr/p/blog-page_41.html

Εικόνα 5: Άγιος Νικόλαος Γέρμα, 14^ος αιώνας,  μετά την αναστήλωση

•  Με δαπάνες του Εκκλησιαστικού Συμβουλίου Γέρμας έγιναν επισκευές και στερέωση των τοιχογραφιών στον Άγιο Νικόλαο (Εικόνα 5).

ΠΗΓΗ: http://naoistimani.blogspot.gr/p/blog-page_32.html

Εικόνα 6: Αη Στράτηγος Δίπορο Άνω Μπουλαριοί, 11^ος και 12^ος αιώνας,  μετά την αναστήλωση

•  Με τα χρήματα αντί στεφάνων της κηδείας του Τζαννή Τζανετάκη έγιναν αναστηλωτικές εργασίες και συντήρηση του γλυπτού τέμπλου του Άη Στράτηγου στους Άνω Μπουλαριούς (Εικόνα 6).

ΠΗΓΗ: http://naoistimani.blogspot.gr/p/blog-page_925.html

Εικόνα 7: Άγιος Νικόλαος Οχιά, 12^ος αιώνας, μετά την αναστήλωση

•  Με δαπάνη του Εκπολιτιστικού και Εξωραϊστικού Συλλόγου Οχιατών Μάνης «Ο Άγιος Νικόλαος» έγιναν οι μελέτες αναστήλωσης του Αγίου Νικολάου (Εικόνα 7) (Πάντου, Μέξια, Περδικούλιας,2014,σ.11). 

ΠΗΓΗ: http://naoistimani.blogspot.gr/p/blog-page_316.html

Εικόνα 8: Αγία Βαρβάρα Σκουτάρι, 12^ου αιώνα, μετά την αναστήλωση

• Την μελέτη αποκατάστασης της Αγίας Βαρβάρας στο Σκουτάρι Γυθείου εκπόνησαν και προσέφεραν στο Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού οι αρχιτέκτονες μηχανικοί Κ. Βαρδάκος, Μ. Βασενχόβεν, Μ. Μανιδάκης και Α. Ποζιόπουλος (Εικόνα 8)(Πάντου, Τσούλη, Μέξια,2015,σ.16).

   Παρά τις προσπάθειες όμως της Εφορείας Αρχαιοτήτων Λακωνίας τέως 5ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, με χρηματοδότηση από το ΄Β Κ.Π.Σ. και το Ε.Σ.Π.Α. να αναστηλώνει βυζαντινούς ναούς στην Λακωνική Μάνη (Εικόνες 8-10) και να προβάλλει την βυζαντινή περίοδο της Μάνης με την ίδρυση του Μουσείου Πικουλάκη (Εικόνα 11) πολλές βυζαντινές εκκλησίες περιμένουν να αναστηλωθούν όταν βρεθεί η χρηματοδότηση  (Εικόνες 11-22).

ΛΑΚΩΝΙΚΗ ΜΑΝΗ-ΑΝΑΣΤΗΛΩΣΕΙΣ ΜΕ 

ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗ ΑΠΟ ΤΟ Β΄ΚΠΣ

ΠΗΓΗ:http://naoistimani.blogspot.gr/p/blog-page_7.html

Εικόνα 9: Αγία Βαρβάρα Έρημος, 12^ος αιώνας,  μετά την αναστήλωση

ΠΗΓΗ: http://naoistimani.blogspot.gr/p/blog-page_235.html

Εικόνα 10: Άγιοι Ασώματοι Κουλούμι, 11^ος αιώνας,  μετά την αναστήλωση

ΠΗΓΗ: http://www.arttravel.gr/proorismoi_europh_ellada_manh/article/8797/mouseio-purgou-pikoulakh

Εικόνα 11: Μουσείο Πύργος Πικουλάκη στην Αρεόπολη 

ΛΑΚΩΝΙΚΗ ΜΑΝΗ - ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΙ ΝΑΟΙ ΜΕ

 ΕΓΚΕΚΡΙΜΕΝΕΣ ΜΕΛΕΤΕΣ ΑΝΑΣΤΗΛΩΣΗΣ   

ΧΩΡΙΣ ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗ

ΠΗΓΗ: http://naoistimani.blogspot.gr/p/blog-page_26.html

Εικόνα 12: Άγιος Προκόπιος Μέζαπο, 9^ος αιώνας, με τοιχογραφίες της εποχής της εικονομαχίας, οι μοναδικές στην Μάνη

ΠΗΓΗ: http://naoistimani.blogspot.gr/p/blog-page_668.html

Εικόνα 13: Άγιος Νικόλαος Μπρίκι, 14^ου αιώνα 

ΛΑΚΩΝΙΚΗ ΜΑΝΗ–ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΙ ΝΑΟΙ 

ΧΩΡΙΣ ΜΕΛΕΤΕΣ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗ

ΠΗΓΗ: http://naoistimani.blogspot.gr/p/blog-page_838.html

Εικόνα 14: Άγιος Νικόλαος Έξω Νύφι, παράσταση δωρητών σε τοιχογραφία του 1284/85 και επιγραφή με το όνομα του οικισμού (Αγρέβη, 2008-9) 

ΠΗΓΗ: http://naoistimani.blogspot.gr/p/blog-page_683.html

Εικόνα 15: Παναγία Κουρνού Νύφι, 16^ου αιώνα

ΠΗΓΗ: http://naoistimani.blogspot.gr/p/2.html

Εικόνα 16: Ασώματοι Κακό Βουνό, 13^ος αιώνας και το γλυπτό τέμπλο του 11^ου αιώνα 

ΠΗΓΗ: http://naoistimani.blogspot.gr/p/blog-page_158.html

Εικόνα 17: Αγία Κυριακή, Παναγία Οδηγήτρια (Αγήτρια), 13^ος αιώνας 

ΠΗΓΗ: http://naoistimani.blogspot.gr/p/blog-page_61.html

Εικόνα 18: Άγιοι Θεόδωροι Βάμβακα. 1075 μ. Χ. 

ΠΗΓΗ: http://naoistimani.blogspot.gr/p/blog-page_87.html

Εικόνα 19: Άγιος Ιωάννης Κέρια, 13^ος αιώνας 

ΠΗΓΗ: http://naoistimani.blogspot.gr/p/blog-page_60.html

Εικόνα 20: Βλαχέρνα Μέζαπο, 13^ος αιώνας 

ΠΗΓΗ: http://naoistimani.blogspot.gr/p/blog-page_771.html

Εικόνα 21: Άγιοι Θεόδωροι Τσόπακα, 12^ος ή 13^ος αιώνας.

ΠΗΓΗ: http://naoistimani.blogspot.gr/p/blog-page_642.html 

Εικόνα 22: Άγιος Γεώργιος κάστρο Καρυούπολης, τέλος 14ου-αρχές 15ου αιώνα  (Κοντογιάννης & Μπούζα,2004,σ.48)

   Η βυζαντινή και μεταβυζαντινή πολιτιστική κληρονομιά της Μάνης για να αναστηλωθεί και να συντηρηθεί χρειάζεται οικονομικούς πόρους που μπορούν να αναζητηθούν σε δωρητές και χορηγούς. 
Η ελληνική πολιτεία σε μια προσπάθεια οικονομικής ενίσχυσης των πολιτισμικών μονάδων, από τον ιδιωτικό τομέα, ψήφισε το Ν.3525/2007 που καθορίζει το νομοθετικό πλαίσιο της πολιτιστικής χορηγίας (https://culture.gov.gr/el/service/SitePages/view.aspx?iID=2636).

 Είναι απαραίτητη όμως και η  ευαισθητοποίηση των κατοίκων για την συμμετοχή τους στην διάσωση όχι μόνο των εκκλησιών αλλά και των οικισμών και του φυσικού τοπίου της Μάνης συμβάλλοντας στην βιώσιμη ανάπτυξη της.

Βιβλιογραφία

o  Αγρέβη Μ. (2008-9) «Άγιος Νικόλαος στο Έξω Νύφι της Κάτω Μάνης. Εικονογραφικές παρατηρήσεις σε ένα άγνωστο σύνολο τοιχογραφιών του 1284/85» Επιστημονικό Συμπόσιο στη μνήμη Νικολάου Β. Δρανδάκη για τη Βυζαντινή Μάνη, (Καραβοστάσι Οιτύλου 21-22 Ιουνίου 2008), Πρακτικά, σ. 171-196, Ε. Π. Ελευθερίου – Α. Μέξια (επιμ.), Σπάρτη: έκδοση 5^η ΕΒΑ & Δήμος Οιτύλου.
    Αλμπάνη Β., (2005) «Τόποι λατρείας», 2.Δίκτυο Μουσείων Μάνης. Ιστορίες Θρησκευτικής Πίστης στη Μάνη, εκδόσεις Καπόν,σ.179-182.
o  Διαμαντή Κ., (2008-9) «Το έργο της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας για τη διάσωση των βυζαντινών μνημείων της Μάνης», Επιστημονικό Συμπόσιο στη μνήμη Νικολάου Β. Δρανδάκη για τη Βυζαντινή Μάνη, (Καραβοστάσι Οιτύλου, 21-22 Ιουνίου 2008), Πρακτικά, σ. 45-59, Ε. Π. Ελευθερίου – Α. Μέξια (επιμ.), Σπάρτη: έκδοση 5^η ΕΒΑ & Δήμος Οιτύλου.
o  Διαμαντή Κ., (2010) «Η παράσταση του δωρητή στο ναό του Σωτήρα στη Γαρδενίτσα της Μέσα Μάνης», Ανταπόδοση: Μελέτες βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης προς τιμήν της καθηγήτριας Ελένης Δεληγιάννη-Δώρη, (Ανάτυπο),σ.129-140, Αθήνα.
o  Καλοπίστη–Βέρτη Σ., (2005) «Δωρητές και τεχνίτες στη Μάνη κατά τους βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς χρόνους», 2.Δίκτυο Μουσείων Μάνης. Ιστορίες Θρησκευτικής Πίστης στη Μάνη, εκδόσεις Καπόν,σ.99-108.

      Κοντογιάννης Ν. & Μπούζα Ν., (2004) "Α.3 Κάστρα της Μάνης στα χρόνια του Βυζαντίου" στο "1.Δίκτυο Μουσείων Μάνης. Μανιάτικοι οικισμοί", εκδόσεις ΚΑΠΟΝ, σ.44-49.

o  Μέξια Α., (2011) Διδακτορική διατριβή, «Βυζαντινή ναοδομία στην Πελοπόννησο. Η περίπτωση των μεσοβυζαντινών ναών της Μέσα Μάνης», Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Φιλοσοφική Σχολή Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας.
o  Πάντου Ε., Μέξια Α., Περδικούλιας Π., (2014) Στερέωση και αποκατάσταση του Αγίου Νικολάου στην Οχιά Μέσα Μάνης Νομού Λακωνίας, Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, 5^η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, Σπάρτη (Δωρεάν έντυπο).
o  Πάντου Ε., Τσούλη Μ., Μέξια Α., (2015) Αποκατάσταση και Ανάδειξη Ιερού Ναού Αγίας Βαρβάρας στο Σκουτάρι Γυθείου, π.ε. Λακωνίας, Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, Εφορεία Αρχαιοτήτων Λακωνίας, Σπάρτη (Δωρεάν έντυπο).